Μέσα στο κακό οικονομικό κλίμα των τελευταίων μηνών, είναι λογικό να νοιώθουμε ότι έχουμε χάσει τον έλεγχο του πορτοφολιού μας. Κάθε νέα είδηση για τον πληθωρισμό, τα επιτόκια ή τις επενδυτικές αγορές, μας γεμίζει απαισιοδοξία και φόβο για το μέλλον μας.
Όμως ακόμα και σε θετικές περιόδους, όταν κάθε μέρα βομβαρδιζόμαστε από χιλιάδες ειδήσεις, αριθμούς, προβλέψεις, φήμες και απλά ψέματα, είναι πάρα πολύ δύσκολο να διατηρούμε την ψυχραιμία και την αντικειμενική ματιά μας.
Και τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα με τα social media, τα οποία όχι μόνο μας επιτρέπουν να μαθαίνουμε κάθε είδηση για όποιο άτομο ή θέμα μας ενδιαφέρει, αλλά είναι σχεδιασμένα να μας παρακινούν να αντιδρούμε, να σχολιάζουμε και να εμπλεκόμαστε όσο γίνεται περισσότερο.
Σε ένα τέτοιο περιβάλλον υπερπληροφόρησης και άγχους, ο καλύτερος τρόπος για να μην χάσουμε τον έλεγχο των συναισθημάτων μας είναι να κάνουμε ένα βήμα πίσω, και να προσπαθήσουμε να δούμε τα πράγματα πιο σφαιρικά.
Και ειδικά εμείς οι Έλληνες έχουμε ένα κρυφό ατού που μπορεί να μας βοηθήσει: τα διδάγματα των αρχαίων Στωικών φιλόσοφων, που γνωρίσαμε για πρώτη φορά στο σχολείο μας.
Τι είναι ο Στωικισμός;
Είναι μία από τις πιο γνωστές προ-χριστιανικές φιλοσοφικές σχολές, που ιδρύθηκε τον 3ο αιώνα π.Χ. στην Αθήνα από τον Ζήνωνα τον Κιτιέα. Γνώρισε την μεγαλύτερη άνθιση στην ρωμαϊκή περίοδο, με γνωστότερους εκπρόσωπους τον Σένεκα, τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο και τον Επίκτητο.
Για τους περισσότερους, η λέξη “στωικός” μπορεί απλά να περιγράφει ένα άβουλο άτομο που καταπιέζει τα συναισθήματα του, και βλέπει την ζωή ως μία αιώνια μάχη με κακουχίες που πρέπει να υπομένει, μέχρι την ημέρα που θα πεθάνει.
Στην πραγματικότητα ο Στωικισμός δεν έχει σκοπό να καταπιέζουμε τα συναισθήματα μας, αλλά να τα αναγνωρίζουμε, να τα αποδεχόμαστε και να τα κατευθύνουμε προς όφελος μας.
Ο απώτερος στόχος του Στωικού ανθρώπου είναι να ζει μία ηθική, αυτάρκη και ευτυχισμένη ζωή.
Ο Στωικισμός μας βοηθάει να διαχωρίζουμε τα γεγονότα που προκύπτουν στην ζωή μας, από τις συναισθηματικές αντιδράσεις μας προς αυτά. Και ταυτόχρονα μας ωθεί να κατανοήσουμε καλύτερα τα πράγματα που δεν είναι υπό τον δικό μας έλεγχο.
Ο Επίκτητος περιγράφει αυτό το κεντρικό αξίωμα του Στωικισμού ως “διχοτόμηση του ελέγχου“, και μέσα από αυτήν την διαδικασία προκύπτει ο βασικός μας στόχος: να επικεντρωθούμε στα μοναδικά πράγματα που μπορούμε όντως να ελέγξουμε, που είναι οι απόψεις, τα συναισθήματα και οι πράξεις μας.
Οι περισσότεροι άνθρωποι σπαταλούν τον χρόνο και την ενέργεια τους σε πράγματα που είναι εντελώς πέρα από τον έλεγχο τους όπως οι κινήσεις των χρηματιστηρίων, οι πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις, οι αλλαγές στην δουλειά τους, ή οι απρόοπτες αναποδιές στην καθημερινότητα. Και αφού αδυνατούν να τα ελέγξουν ή να τα προβλέψουν, νοιώθουν διαρκώς ανήμποροι, αγχωμένοι, αγανακτισμένοι και απογοητευμένοι.
Ο Στωικισμός μας διδάσκει πως εάν δεν μπορούμε να ελέγξουμε τα περισσότερα γεγονότα που προκύπτουν στην ζωή μας, δεν έχει νόημα να σπαταλάμε χρόνο και ενέργεια για αυτά. Θα πρέπει να μετριάζουμε τα συναισθήματα μας, αποδεχόμενοι τις καλές αλλά και τις κακές συγκυρίες, και αναγνωρίζοντας ότι η μία πάντα θα διαδέχεται την άλλη.
Το σημαντικό είναι να διοχετεύσουμε όλη την ενέργεια και την προσοχή μας, στα σημεία αυτά που όντως έχουμε τον έλεγχο. Έχοντας αυτοκυριαρχία σε κάθε συγκυρία, μπορούμε να παίρνουμε πιο λογικές αποφάσεις και να τις εφαρμόζουμε την κατάλληλη στιγμή.
Στο μυαλό ενός Στωικού
Ποιες είναι λοιπόν οι βασικές αρχές του Στωικισμού, και πως μπορούν να βοηθήσουν εμάς και το πορτοφόλι μας;
1. Επικεντρωθείτε σε ότι ελέγχετε – Ο Στωικός άνθρωπος κατανοεί ότι τα μόνα πράγματα στην ζωή του που μπορεί να καθορίσει είναι οι πεποιθήσεις του, οι ερμηνείες του για τα γεγονότα, και οι ενέργειες του.
Εάν οι πεποιθήσεις του δεν του αποφέρουν τα αποτελέσματα που ανέμενε, τότε πρέπει να διορθώσει τις πεποιθήσεις του. Εάν ο τρόπος που ερμηνεύει τα γεγονότα έρχεται συνεχώς σε σύγκρουση με την πραγματικότητα, τότε πρέπει να βελτιώσει τις ερμηνείες του. Και εάν οι ενέργειες του τον φέρνουν σε σύγκρουση με το περιβάλλον του και την κοινωνία, τότε πρέπει να πράττει με βάση την σοφία, την ανδρεία, την τιμιότητα και την εγκράτεια.
Ένας Στωικός επενδυτής αποδέχεται ότι δεν μπορεί να προβλέψει τι θα γίνει αύριο στις αγορές, ή ποιος τίτλος θα τον κάνει πλούσιο αύριο. Μπορεί όμως να επιλέξει ένα επενδυτικό πλάνο με μεγάλη διάρκεια, χαμηλό κόστος και την μεγαλύτερη δυνατή ασφάλεια, κάτι που οι έρευνες δείχνουν ότι αποτελούν το καλύτερο κριτήριο επιτυχίας ενός επενδυτικού πλάνου.
“Ο κύριος σκοπός μας είναι να ξεχωρίζουμε τα πράγματα στην ζωή μας, και να διακρίνουμε αυτά που είναι πέρα από τον έλεγχο μας, από αυτά που εξαρτώνται από την βούληση μας.”
Επίκτητος – Διατριβαί, β’, 5
2. Ζήστε την ζωή σας με μέτρο – Οι Στωικοί πίστευαν ότι ο άνθρωπος μπορεί να χρησιμοποιεί την λογική του, για να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις. Και έτσι μπορεί σταδιακά να κατανοήσει την αρετή, και να ζήσει την ζωή του βάσει αυτής.
Για τον Στωικό άνθρωπο, μία ενάρετη ζωή μεταξύ των άλλων σημαίνει να αποφεύγουμε τις υπερβολές κάθε είδους. Οι σπατάλες και η επιδειξιομανία είναι ανεπιθύμητες, αλλά το ίδιο ισχύει για την στέρηση, την τσιγκουνιά και την φιλαργυρία. Ο άνθρωπος πρέπει να κρίνεται βάσει της φύσης και των πράξεων του, όχι από τα υλικά αγαθά που κατέχει… ή δεν κατέχει.
Πράξεις όπως η τακτική αποταμίευση, η τήρηση ενός σωστού budget, και η εξόφληση των οφειλών μας, μας βοηθούν να διατηρήσουμε ένα συνετό επίπεδο ζωής χωρίς υπερβολές. Τα υλικά αγαθά είναι μεν ευπρόσδεκτα, όχι όμως σε σημείο υπερβολής και μόνο εφόσον έχουμε καλύψει τις πραγματικές μας υποχρεώσεις και ανάγκες.
“Όπως είναι σημάδι υπερβολής να αναζητάς ακριβά πράγματα, έτσι είναι ανόητο να αποφεύγεις τα απλά πράγματα που δεν είναι ακριβά. Η φιλοσοφία απαιτεί μία απλή ζωή, αλλά όχι με στερήσεις, και μπορούμε κάλλιστα να είμαστε απλοί και ευπρεπείς ταυτόχρονα.”
Σένεκας – Επιστολαί προς Λουκίλιο, ε’, 5
3. Ελέγξτε τα συναισθήματα σας – Όπως είδαμε και πιο πριν, η Στωική φιλοσοφία δεν έχει σκοπό να μας κάνει ψυχρά και ασυναίσθητα όντα σαν τον Dr. Spock. Ο στόχος μας είναι να αναγνωρίζουμε, να αποδεχόμαστε και τελικά να ελέγχουμε τα συναισθήματα μας, έτσι ώστε οι αποφάσεις και οι πράξεις μας να βασίζονται στην λογική.
Οι Στωικοί περιγράφουν ως “πάθη“ τα ανεξέλεγκτα συναισθήματα όπως την δυστυχία, τον φόβο, την επιθυμία και την ηδονή, τα οποία προκύπτουν από την ανεξέλεγκτη αντίδραση μας προς τα γεγονότα. Ο στόχος του Στωικού φιλόσοφου είναι να καταφέρει μέσω της λογικής και της αυτοβελτίωσης του να μετατρέψει τα ανεξέλεγκτα πάθη του σε μετρημένα συναισθήματα, όπως η Χαρά, η Βούληση και η Σύνεση.
Για τον Στωικό επενδυτή, οι καθημερινές αναταράξεις στα χρηματιστήρια, τα πανικόβλητα πρωτοσέλιδα στα sites, και τα ουρλιαχτά των “ειδικών” στην τηλεόραση και το Youtube, είναι όλα ανούσια. Οι αποφάσεις και οι ενέργειες του βασίζονται στην ήρεμη μελέτη των πραγματικών δεδομένων, χωρίς βιασύνη και πέρα από προκαταλήψεις.
“Τα πράγματα καθεαυτά ούτε στο παραμικρό δεν θίγουν την ψυχή, ούτε μπορούν να την πλησιάσουν… Η ίδια μεταβάλλει τον εαυτό της και της δίνει κίνηση.”
– Μάρκος Αυρήλιος – Τα Εις Εαυτόν, δ’, 3
4. Αποδεχτείτε τις αντιξοότητες – Όσο και αν δεν μας αρέσει, οι αναποδιές και οι δυσάρεστες συγκυρίες είναι αναπόσπαστο μέρος της ζωής μας. Για τους Στωικούς φιλόσοφους όμως, οι αντιξοότητες είναι το μέσο που δοκιμάζουν, δυναμώνουν και βελτιώνουν τον ενάρετο άνθρωπο.
Εάν δεν αποδεχόμαστε πως τα περισσότερα πράγματα στην ζωή είναι πέρα από τον άμεσο έλεγχο μας, τότε οδηγούμαστε στην δυσφορία και την απελπισία. Από την άλλη, εάν κάποιος προσπαθεί να αποφύγει κάθε δυσκολία και κάθε δυσάρεστη συγκυρία στην ζωή του, θα είναι εντελώς απροετοίμαστος όταν αυτή η στιγμή έρθει κάποτε.
Γεγονότα όπως μία απόλυση, μία επαγγελματική αποτυχία, ένας χωρισμός ή ο θάνατος ενός συγγενή, μπορούν να προκαλέσουν ανεξέλεγκτα συναισθήματα και να μας οδηγήσουν σε σπασμωδικές πράξεις και χειρότερες συγκυρίες.
Ο Στωικός άνθρωπος αποδέχεται τις δυσάρεστες συγκυρίες και τα συναισθήματα που τις συνοδεύουν, και προσπαθεί να διδαχθεί από αυτές. Όσο καταφέρνουμε να περιορίσουμε την οδύνη μας, τόσο πιο προετοιμασμένοι θα είμαστε για την επόμενη συγκυρία, και τόσο περισσότερο θάρρος θα έχουμε για νέες προσπάθειες στην ζωή μας.
Όλοι κάνουμε λάθη στις επενδύσεις μας, την διαχείριση του πορτοφολιού μας, και την ζωή μας γενικότερα. Και κάποιες φορές μπορεί να τα έχουμε κάνει όλα τέλεια, και πάλι να αποτυχαίνουμε. Εφόσον όμως εξετάζουμε τα γεγονότα με ψυχραιμία και λογική, μπορούμε να μάθουμε από τα όποια λάθη μας και να προετοιμαστούμε καλύτερα για τις επόμενες προσπάθειες μας.
“Είσαι άτυχος αν δεν έχεις περάσει ποτέ καμία δυστυχία. Αν έχεις περάσει τη ζωή σου χωρίς κανένα εχθρό, τότε δεν ξέρει κανείς για τι είσαι ικανός, ούτε καν εσύ ο ίδιος.”
– Σενέκας – Περί Πρόνοιας, δ’
5. Δείξτε ευγνωμοσύνη για ότι έχετε – Οι Στωικοί φιλόσοφοι έδιναν τεράστια σημασία στην αποδοχή κάθε γεγονότος και κάθε συγκυρίας στην ζωή. Και για τα θετικά, αλλά και για τα αρνητικά.
Το ποιοι είμαστε σήμερα, είναι το συνολικό αποτέλεσμα των δικών μας πράξεων στο παρελθόν, των ανθρώπων που πέρασαν από την ζωή μας, αλλά και όλων των εξωτερικών γεγονότων που μας επηρέασαν με κάποιο τρόπο.
Το να νοιώθουμε ευγνωμοσύνη για την σημερινή μας ζωή, σημαίνει να είμαστε ευγνώμονες για όλες τις θετικές συγκυρίες, αλλά και όλα τα εμπόδια που αντιμετωπίσαμε μέχρι τώρα. Όλα στην ζωή είναι αλληλένδετα, και εάν κάτι από τα προηγούμενα ήταν διαφορετικά, ίσως να μην αναγνωρίζαμε τον άλλο μας εαυτό σήμερα.
Ο Στωικός άνθρωπος ξέρει ότι είναι λάθος να στεναχωριέται για πράγματα που δεν μπορεί να έχει, ή να αγχώνεται για αυτά που παλεύει να αποκτήσει. Πρέπει καταρχήν να είναι ευγνώμων για αυτά που έχει ήδη πετύχει και αποκτήσει, όσο συνηθισμένα και αν του φαίνονται, διότι κάποτε δεν τα είχε. Και φυσικά κάποτε θα τα χάσει ξανά, είτε από άλλες συγκυρίες, είτε τελικά με τον θάνατο (κάτι που αποτυπώνεται στην γνωστή φράση “memento mori“).
Για τον Στωικό επενδυτή, όλα αυτά είναι μία υπενθύμιση ότι δεν πρέπει να κυνηγάει τα συνεχή κέρδη, ή να ρισκάρει χωρίς λόγο τα χρήματα του. Η σύνεση και η διατήρηση του κεφαλαίου του είναι ο πρώτος βασικός στόχος του (όπως είχε πει και ο Warren Buffett), επειδή ότι χάνεται στα χρηματιστήρια, δύσκολα ανακτάται.
Το ίδιο ισχύει και για κάθε άλλη πλευρά του πορτοφολιού και της ζωής μας. Με το να είμαστε ευγνώμονες για ότι έχουμε ήδη, αποφεύγουμε την παγίδα της ηδονικής προσαρμογής (hedonic adaptation) που μας σπρώχνει να αποκτούμε όλο και περισσότερα υλικά αγαθά (lifestyle inflation). Επίσης κατανοούμε πόσο σημαντικό είναι να προστατέψουμε ότι έχουμε ήδη, μέσω κινήσεων όπως η σωστή ασφαλιστική κάλυψη της περιουσίας μας και η εξόφληση των οφειλών μας.
“Μην ονειρεύεστε πράγματα που δεν κατέχετε ακόμα, αλλά εξετάστε από όσα έχετε ήδη αυτά που εκτιμάτε περισσότερο, και αναλογιστείτε πόσο θα τα επιθυμούσατε εάν δεν τα κατείχατε.
– Μάρκος Αυρήλιος – Τα Εις Εαυτόν, ζ’, 20
