Πόσο απαραίτητη είναι η γνώση και ο έλεγχος των οικονομικών για τις γυναίκες ● Πώς η έμφυλη στερεοτυπική αντίληψη για τον άνδρα κυρίαρχο στα χρηματοοικονομικά οδηγεί ή διευκολύνει ακόμα και τη σωματική κακοποίηση.
Ας την πούμε Παναγιώτα – δεν θέλει να μιλήσει με το πραγματικό της όνομα «για να μην ντραπούν τα παιδιά», όλα τα άλλα τα έχει πια ξεπεράσει: τη δική της ντροπή, την ενοχή, τον φόβο, την αγωνία, τις ατελείωτες μέρες που αναγκάστηκε να κάνει δυο δουλειές για να τα βγάζει πέρα. Πριν από δυο χρόνια κατάφερε να βγει στη σύνταξη και δέχτηκε να μοιραστεί την ιστορία της παρ’ όλο που όταν συναντηθήκαμε η «οικονομική κακοποίηση» και –πόσο μάλλον– ο «χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός» τής ήταν παντελώς άγνωστες λέξεις. Δυο ώρες μετά είπε: «Αυτές οι τέσσερις λέξεις περιγράφουν τη ζωή μου όλη».
Οι παλιές γυναίκες το έλεγαν απλά: «Να έχεις το δικό σου πορτοφόλι». Η οικονομική ανεξαρτησία είναι απαράβατος όρος της ελευθερίας και οι γυναίκες –ειδικά μετά τη μεταπολίτευση– την κυνήγησαν με πάθος και συνέπεια. Ομως δεν αρκεί να έχει κάποια απλώς ένα ολόδικό της πορτοφόλι – και μια δουλειά να το γεμίζει. Τώρα πια, σε ένα εξαιρετικά σύνθετο και ολοένα δυσμενέστερο για τους εργαζόμενους περιβάλλον, απαιτούνται πολύ περισσότερες γνώσεις και δεξιότητες, που περιγράφονται με τον όρο «χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός»: να γνωρίζει δηλαδή βασικές έννοιες στα οικονομικά θέματα, να κατανοεί πώς δουλεύουν τα χρηματοοικονομικά προϊόντα και οι υπηρεσίες.
Ενα βήμα παραπέρα, όμως, πέρα από τη γνώση, χρειάζεται και μια αντίληψη για το χρήμα –και την ελευθερία που αυτό αγοράζει– που να πηγαίνει πέρα από την ανατροφή που μας έχουν δώσει κι ακόμα μας στοιχειώνει: όπως δείχνει η επιστημονική έρευνα, ακόμα και σήμερα οι γυναίκες νιώθουμε λιγότερη αυτοπεποίθηση σε σχέση με τα οικονομικά ζητήματα – και μάλλον συστολή στο να διεκδικήσουμε χρήματα.
Κι ακόμα παραπέρα, χρειάζεται να μπορέσουμε να διαβάσουμε πολιτικά την έμφυλη ανισότητα αλλά και τη θηλυκοποίηση της εργασίας στα χρόνια της λιτότητας που, όπως έχουν δείξει με συστηματική έρευνα επιστημόνισσες όπως η Μαρία Καραμεσίνη στο βιβλίο της που εκδόθηκε πρόσφατα (εκδ. Νήσος), εντάθηκαν στην πανδημία. Η Καραμεσίνη μιλά για μια φεμινιστική προσέγγιση της οικονομίας με βασικό πυλώνα την «οικονομία της φροντίδας», η οποία θα αναγνωρίζει, θα μειώνει και θα αναδιανέμει την απλήρωτη οικιακή εργασία από τα νοικοκυριά στον δημόσιο τομέα και από τις γυναίκες στους άνδρες. Την ίδια ώρα το gender budgeting, η ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στη δημοσιονομική διαδικασία και την αναδιάρθρωση των εσόδων και των δαπανών προκειμένου να προωθηθεί η ισότητα των φύλων, όσο κι αν διακηρύσσεται ως στόχος, παραμένει άπιαστο όνειρο ακόμα και για την ευαίσθητη Ευρώπη.
Τι σχέση έχει η Παναγιώτα με όλα αυτά; Η Παναγιώτα στις αρχές της δεκαετίας του 1980 κληρονόμησε μια μεσαία οικογενειακή επιχείρηση από τους γονείς της – ακριβώς την ίδια χρονιά παντρεύτηκε. Ενώ η επιχείρηση και όλες οι φορολογικές, μισθολογικές και ασφαλιστικές υποχρεώσεις ήταν στο όνομά της, πρόθυμα παραχώρησε τα ηνία στον σύζυγό της. «Τον εμπιστευόμουν απολύτως. Εκείνος είχε τελειώσει μια σχολή λογιστών, γνώριζε οικονομικά, εγώ δεν είχα σπουδάσει τίποτα σχετικό κι άλλωστε αμέσως μετά τον γάμο ήρθαν τα δυο μας παιδιά», διηγείται η ίδια με ένα μισοειρωνικό και πικρό χαμόγελο. Πέρασαν 15 χρόνια έτσι: ο σύζυγός της στη δουλειά, η Παναγιώτα στο σπίτι, νοικοκυρά και μητέρα, παίρνοντας απλώς ένα χαρτζιλίκι από την ίδια της την επιχείρηση. «Ο,τι μου έφερνε το υπέγραφα, δεν έλεγχα τίποτα. Ακόμα κι όταν άρχισε το μαγαζί να μπαίνει μέσα, δεν μου είπε τίποτα· μέχρι την ολική καταστροφή».
«Βρέθηκα να χρωστάω σε όποιον μιλούσε ελληνικά, εργαζόμενους, ασφαλιστικά ταμεία, Εφορία, προμηθευτές. Μέσα σε εβδομάδες χρειάστηκε να μάθω όσα επί χρόνια αγνοούσα ανέμελα», διηγείται η Παναγιώτα. Και για χρόνια μετά την οικονομική καταστροφή και την αναπόφευκτη ρήξη με τον πρώην πια σύζυγό της η Παναγιώτα δεν σταμάτησε να μαθαίνει: χρειάστηκε όχι μόνο να βγει για πρώτη φορά για δουλειά στα 35 της, αλλά να δώσει μάχες ώστε να ξεχρεώσει και να καταφέρει στο τέλος να βγάλει μια μικρή σύνταξη. «Εμεινα μόνη έκτοτε – φυσικά και με κακοποιούσε ο πρώην μου. Μπορεί να μη με χτυπούσε αλλά, ελέγχοντας τα πάντα, με κρατούσε καθηλωμένη. Με φλόμωνε στο ψέμα για όλα – δεν μπόρεσα να ξαναεμπιστευτώ άνθρωπο».
Η ιστορία της Παναγιώτας δείχνει όχι μόνο πόσο απαραίτητη είναι η γνώση και ο έλεγχος των οικονομικών για τις γυναίκες, αλλά κυριότατα πού μπορεί να οδηγήσει η έμφυλη στερεοτυπική αντίληψη – μέχρι και στην οικονομική κακοποίηση που, όπως δείχνει η εμπειρία από το πεδίο, συνήθως οδηγεί ή διευκολύνει και τη σωματική κακοποίηση. Τα αιτήματα που έθεσε από τη γέννησή του το φεμινιστικό κίνημα για οικονομική ανεξαρτησία και ίση αμοιβή για ίση εργασία δεν έχουν ακόμα κερδηθεί, ενώ έπειτα από μια ολόκληρη δεκαετία λιτότητας στο οικονομικό πεδίο οι μεγαλύτερες χαμένες είναι οι γυναίκες.
Αντιμέτωπες με την ανεργία, επιφορτισμένες με την απλήρωτη οικογενειακή φροντίδα, με τον σεξισμό (και συχνά και τη σεξουαλική παρενόχληση) στους χώρους δουλειάς, με τα στερεότυπα να τους φέρνουν πάνω στο κεφάλι τη «γυάλινη οροφή», οι γυναίκες δίνουν έναν άνισο αγώνα – κάποιες φορές και με νοοτροπίες που έχουν και οι ίδιες ενσωματώσει και που τις εμποδίζουν να αναπτυχθούν οικονομικά.
Η ΕΡΕΥΝΑ
Από την απλή αριθμητική μέχρι την έννοια του ανατοκισμού και του πληθωρισμού ή τη διαφοροποίηση του επενδυτικού κινδύνου, όλες αυτές οι γνώσεις μάς κατηγοριοποιούν σε οικονομικά εγγράμματους ή αγράμματους. Και, δυστυχώς, όλες οι σχετικές έρευνες δείχνουν πως οι γυναίκες έχουν λιγότερες σχετικές γνώσεις τόσο στον ανεπτυγμένο όσο στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Ερευνα του Standard & Poor’s (2014) δείχνει ότι, σε παγκόσμιο επίπεδο, χρηματοοικονομικά εγγράμματο είναι το 35% των ανδρών έναντι 30% των γυναικών.
Στις χώρες του ΟΟΣΑ (2016) το 69% των ανδρών έναντι 56% των γυναικών πέτυχε τη βάση στη βαθμολογία της σχετικής αξιολόγησης. Ωστόσο, είναι οι γυναίκες που αναφέρουν πιο χαμηλή αυτοπεποίθηση σε σχέση με τους άνδρες στη λήψη σημαντικών οικονομικών αποφάσεων που μπορεί να σχετίζονται με τις επενδύσεις ή την οικονομική εξασφάλισή τους μετά τη συνταξιοδότησή τους.
Η πρώτη έρευνα για τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό και τις γυναίκες, την οποία πραγματοποίησαν ο οργανισμός που ασχολείται με την επαγγελματική ενδυνάμωση των γυναικών και την ισότητα στον χώρο εργασίας, Women On Top, ο οργανισμός new media, αθηΝΕΑ, και η εταιρεία εφαρμοσμένης έρευνας qed, είναι αποκαλυπτική. Οι ερευνητές εξετάζουν τη γνώση οικονομικών θεμάτων, τη χρήση χρηματοοικονομικών προϊόντων και υπηρεσιών, την οικονομική αυτοπεποίθηση των ερωτώμενων σε συνάρτηση με αυτά τα θέματα, καθώς και τις πεποιθήσεις τους για διάφορα σχετικά ζητήματα.
Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για τη συλλογή των ποσοτικών δεδομένων ήταν οι τηλεφωνικές συνεντεύξεις σε ένα πανελλαδικό αντιπροσωπευτικό δείγμα 818 ατόμων, 18-64 ετών. Για τη συλλογή των ποιοτικών δεδομένων πραγματοποιήθηκαν τρεις (3) ομάδες εστίασης: με γυναίκες 30-55 ετών με οικογενειακό εισόδημα κάτω από το μέσο, με γυναίκες 30-55 ετών με οικογενειακό εισόδημα πάνω από το μέσο και μία με άνδρες και γυναίκες οικονομικούς διαμεσολαβητές/τριες (επαγγελματίες του χρηματοοικονομικού κλάδου).
Για να χαρακτηριστεί κάποια/ος οικονομικά εγγράμματη/ος θα πρέπει να επιδείξει γνώσεις σε τουλάχιστον τρεις από τις τέσσερις ενότητες που αφορούν την αριθμητική, τον ανατοκισμό, τον πληθωρισμό και τη διαφοροποίηση επενδύσεων.
► Ο οικονομικός αναλφαβητισμός εμφανίζεται εντονότερος στις πιο μεγάλες ηλικίες και στις λιγότερο ευκατάστατες κοινωνικές ομάδες
► Είναι μεγαλύτερος στις γυναίκες, με εξαίρεση τις ηλικιακές κατηγορίες 18-24 και 55+
► Οικονομικά εγγράμματο χαρακτηρίζεται μόλις το 43% των ατόμων στη χώρα μας – δεν υπάρχει κάποια ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες
► Ωστόσο, πολλές γυναίκες δείχνουν μικρή αυτοπεποίθηση, παρότι έχουν επαρκείς γνώσεις χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού
► Οι γυναίκες όλων των κοινωνικοοικονομικών τάξεων και μορφωτικών επιπέδων δηλώνουν σημαντικά μικρότερη χρήση πιο σύνθετων χρηματοοικονομικών προϊόντων (ασφάλειες και επενδύσεις) από τους άνδρες
► Στην ερώτηση «Ξέρετε πάντα την οικονομική σας κατάσταση;» μία στις πέντε γυναίκες απαντά αρνητικά (13% των ανδρών)
► 17% των γυναικών απαντά πως δεν κάνει πάντα προϋπολογισμό για τα έσοδα και τα έξοδα (κι εδώ η έμφυλη διαφοροποίηση είναι μικρή, αφού το αντίστοιχο ποσοστό για τους άνδρες είναι 15%)
► Εχουν σε μικρότερο ποσοστό κάποιο πλάνο για την αποπληρωμή των χρεών τους (απαντούν θετικά σε ποσοστό 60%, ενώ οι άνδρες σε ποσοστό 69%)
► Διαθέτουν σε μικρότερο ποσοστό οικονομίες για έκτακτες ανάγκες (35% των γυναικών και το 32% των ανδρών αναφέρει ότι δεν έχει – ένας στους τρεις δηλαδή για τα δύο φύλα!)
► Η προετοιμασία και η υποβολή των φορολογικών δηλώσεων καθώς και η λήψη των περισσότερων καταναλωτικών αποφάσεων του νοικοκυριού φαίνεται να αποτελούν ανδρική υπόθεση – στη δεύτερη περίπτωση το έμφυλο χάσμα αγγίζει μέχρι και τις 20 ποσοστιαίες μονάδες
► Σε ό,τι αφορά το εύρος και το βάθος της ενημέρωσης σε σχέση με τα οικονομικά θέματα, προκύπτει σημαντική διαφορά υπέρ των ανδρών. Οσες γυναίκες, ωστόσο, είναι κύριες εισοδηματίες ή διαχειρίστριες στην οικογένειά τους, παρουσιάζουν ελαφρώς υψηλότερα ποσοστά από τους άνδρες στη συχνότητα της οικονομικής τους ενημέρωσης
► Οι γυναίκες και οι νέοι/ες συνδέουν πολύ περισσότερο την οικονομική διαχείριση με συναισθήματα ανίας και άγχους
► Το 45% των ανδρών και το 35% των γυναικών εκφράζουν την άποψη ότι οι γυναίκες είναι λιγότερο κατάλληλες για την ενασχόληση με χρηματοοικονομικά θέματα, ποσοστά που κορυφώνονται στις απαντήσεις τόσο των πολύ νέων ατόμων όσο και των άνω των 55 ετών
► Η ενασχόληση με τα χρήματα έχει αρνητικό «ηθικό» πρόσημο κυρίως για τις γυναίκες και τους νέους της Generation Z
► Είναι χαμηλότερο το ποσοστό των γυναικών που θεωρούν ότι είναι σημαντικό στις μέρες μας να γνωρίζουν κάποια πράγματα για τα οικονομικά θέματα
► Μόλις το 51% των ανδρών αποδέχεται την ύπαρξη του μισθολογικού χάσματος. Το ποσοστό αυτό είναι σαφώςμεγαλύτερο μεταξύ των γυναικών, αγγίζοντας το 73%
► Οι οικονομικά αναλφάβητες γυναίκες έχουν πολύ λιγότερη άνεση στο να διαπραγματεύονται την αμοιβή τους σε σχέση με τους οικονομικά αναλφάβητους άνδρες, αλλά και με τις οικονομικά εγγράμματες γυναίκες
► Οι γυναίκες (σε ποσοστό 48% έναντι 31% των ανδρών) αλλά και τα νεότερα άτομα σε ποσοστό 54% επιθυμούν πολύ περισσότερο να αναλάβει κάποιο άλλο άτομο να ασχοληθεί με τα οικονομικά θέματά τους.
