Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός ενδέχεται να επιδρά θετικά στην αύξηση της διαφάνειας σε μία χώρα, αναφέρει ο Αναπληρωτής Καθηγητής Χρηματοοικονομικής στο Τμήμα Εμπορίου, Χρηματοοικονομικών και Ναυτιλίας του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου, Δρ. Παναγιώτης Χ. Ανδρέου.
Σε συνέντευξη του στη StockWatch, ο κ. Ανδρέου σημειώνει ότι παρατηρείται μια ισχυρή θετική συσχέτιση των χωρών με υψηλές επιδόσεις σε θέματα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού, με σχετικά υψηλές επιδόσεις σε θέματα διαφάνειας ή χαμηλά επίπεδα διαφθοράς.
Τονίζει ότι απαιτείται η ταυτόχρονη προώθηση της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης ως ανεξάρτητο μάθημα το οποίο θα δρα συμπληρωματικά και ενισχυτικά με το μάθημα της αγωγής του πολίτη.
Επισημαίνει ότι η ενίσχυση της χρηματοοικονομικής παιδείας των Κυπρίων δύναται να συμβάλει στην καταπολέμηση της διαφθοράς εφόσον ανάμεσα σε άλλα, μπορεί να δημιουργήσει ένα επιπρόσθετο επίπεδο ελέγχου της διαφάνειας από τους ενεργά, ορθά σκεπτόμενους πολίτες.
Επισημαίνει ότι η υλοποίηση της Εθνικής Στρατηγικής κατά της Διαφθοράς θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει και την ενίσχυση της χρηματοοικονομικής παιδείας στο σύνολο του εκπαιδευτικού μας συστήματος.
Σημειώνει ότι τα επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού είναι χαμηλότερα στους νέους και στα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας.
Ερ.: Τι ακριβώς εννοούμε όταν λέμε χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό και γιατί είναι σημαντικός;
Απ.: Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός ορίζεται ως ο συνδυασμός ετοιμότητας, γνώσης, δεξιότητας, νοοτροπίας και συμπεριφοράς για τη σωστή λήψη χρηματοοικονομικών αποφάσεων. Κατ’ αντιστοιχία, ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός αναφέρεται στην άγνοια και έλλειψη σημαντικών χρηματοοικονομικών γνώσεων και ικανοτήτων, με συνέπεια τα άτομα να είναι πιο επιρρεπή στη λήψη λανθασμένων οικονομικών αποφάσεων, αλλά και λιγότερο ικανά να διαχειρίζονται ορθά τα οικονομικά τους θέματα.
Είναι πολύ σημαντικό να τονιστεί ότι ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός δρα ανασταλτικά στην ικανότητα των ατόμων να ανταπεξέρχονται στις οικονομικές προκλήσεις και ιδιαίτερα σε περιόδους αυξημένης αβεβαιότητας, όπως είναι για παράδειγμα η τρέχουσα συγκυρία της πανδημίας.
Η επαρκής γνώση οικονομικών εννοιών και η δεξιότητα αξιοποίησής τους αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού και συμβάλουν στην επίτευξη μακροπρόθεσμης ατομικής χρηματοοικονομικής ευημερίας και της ευημερίας της κοινωνίας ως σύνολο.
Η σημασία του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού τεκμηριώνεται από έναν αυξανόμενο όγκο βιβλιογραφίας που δείχνει ότι μεταξύ άλλων τα άτομα με υψηλότερο επίπεδο χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού είναι λιγότερο ευάλωτα στην εκμετάλλευση ή εξαπάτηση, λιγότερο επιρρεπή στο να αναλάβουν υπερβολικό χρέος, συμμετέχουν ενεργά και με πιο σωστό τρόπο στις χρηματοπιστωτικές αγορές και την ηλεκτρονική τραπεζική και αποκομίζουν υψηλότερες αποδόσεις από τους αποταμιευτικούς λογαριασμούς ή τις επενδύσεις τους.
Ερ.: Πόσο σοβαρό είναι το πρόβλημα του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού στην Κύπρο;
Απ.: Δυστυχώς, τα αποτελέσματα των τριών πρόσφατων ερευνών μου στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου (ΤΕΠΑΚ), η πρώτη σε συνεργασία με τον Δρ Dennis Philip (Durham University Business School) το 2017 και οι δύο επόμενες σε συνεργασία με τη Δρ Σοφία Ανυφαντάκη (Τράπεζα της Ελλάδος) το 2018 και 2021, καταδεικνύουν ότι περίπου 6 στους 10 Κύπριους είναι χρηματοοικονομικά αναλφάβητα άτομα.
Τα αποτελέσματα αυτά σε σύγκριση με τα αποτελέσματα των ερευνών του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) σε περισσότερο από 30 χώρες (η Κύπρος δεν συγκαταλέγεται σε αυτές), δείχνουν ότι η Κύπρος αποτελεί ουραγό στο θέμα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού.
Επιπρόσθετα, η μελέτη της Κεντρικής Τράπεζας της Κύπρου επιβεβαιώνει το πρόβλημα του χαμηλού επιπέδου χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Κύπρο, στοιχεία που κατατάσσουν την Κύπρο κάτω από το μέσο όρο των χωρών που ανήκουν στον Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο (δλδ, τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης συμπεριλαμβανομένων της Ισλανδίας, της Νορβηγίας και το Λιχτενστάιν).
Οι τρεις έρευνες του ΤΕΠΑΚ καταγράφουν επίσης τις εν δυνάμει αρνητικές επιπτώσεις του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού.
Μεταξύ άλλων, οι μελέτες μας δείχνουν ότι οι χρηματοοικονομικά αναλφάβητοι Κύπριοι τείνουν να μη διαχειρίζονται σωστά το χρέος τους, είναι χρηματοοικονομικά εύθραυστα άτομα, έχουν αυξημένη πιθανότητα να πέσουν θύμα οικονομικής απάτης, χρησιμοποιούν λιγότερο συχνά τη χρηματοοικονομική τεχνολογία επιδεικνύοντας ταυτόχρονα λιγότερη εμπιστοσύνη στις ηλεκτρονικές τραπεζικές συναλλαγές.
Ερ.: Σε ποιες ηλικίες εντοπίζεται και πώς επηρεάζει τις ζωές των πολιτών;
Απ.: Ένα ισχυρό εύρημα που έχει αναφερθεί από προηγούμενες μελέτες σε πολλές χώρες είναι ότι τα επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού είναι χαμηλότερα στους νέους και στα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Πράγματι και στις τρεις μελέτες του ΤΕΠΑΚ επιβεβαιώνουμε ότι οι νέοι έχουν πολύ χαμηλά επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού.
Ο χαμηλός χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός μεταξύ των νέων μπορεί να είναι προβληματικός, καθώς αυτή η ομάδα καλείται να λάβει οικονομικές αποφάσεις που θα επηρεάζουν την οικονομική τους ευημερία τις επόμενες δεκαετίες.
Τα επιστημονικά ευρήματα από διεθνείς μελέτες καταδεικνύουν ότι όταν τα άτομα έχουν επαρκείς χρηματοοικονομικές γνώσεις και ανεπτυγμένες δεξιότητες για να τις εφαρμόσουν στην καθημερινότητά τους, τότε έχουν αρκετά μεγαλύτερη πιθανότητα να αξιοποιήσουν στο μέγιστο βαθμό τις δυνατότητές τους και να αλληλοεπιδράσουν θετικά και αποτελεσματικά μέσα στο οικονομικό τους περιβάλλον.
Επιπλέον, ζούμε σε μια εποχή ραγδαίων αλλαγών. Οι νέοι πρέπει να είναι έτοιμοι να αξιοποιήσουν στο έπακρο τις νέες δυνατότητες του ψηφιακού μετασχηματισμού και να αποφύγουν τους αναδυόμενους κινδύνους. Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός που αφορά ειδικά τις ψηφιακές χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες (ο λεγόμενος «ψηφιακός χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός») θα βοηθήσει τους νέους να αποκομίσουν τα οφέλη από τη χρηματοοικονομική τεχνολογία και ταυτόχρονα να προστατεύονται από περιπτώσεις απάτης και άλλες κακόβουλες πρακτικές.
Το παραπάνω επιβεβαιώνεται από τα αποτελέσματα της δεύτερης μελέτης μας όπου οι νέοι στην Κύπρο τείνουν να χρησιμοποιούν πιο συχνά τη χρηματοοικονομική τεχνολογία, ενώ οι ψηφιακές δεξιότητες είναι ο σημαντικότερος παράγοντας που επηρεάζει τη συμπεριφορά τους απέναντι στις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες.
Τέλος, αξίζει να σημειώσουμε κάποια σημαντικά στατιστικά από την τρίτη έρευνα του ΤΕΠΑΚ που ο στόχος μας είναι να διερευνήσουμε ποσοτικά τη σχέση ανάμεσα στο χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό των Κυπρίων και της οικονομικής ευθραυστότητάς τους. Με τον όρο «οικονομική ευθραυστότητα», εννοούμε ότι το άτομο αδυνατεί να καλύψει αυτόνομα έκτακτες οικονομικές ανάγκες (μεσαίου μεγέθους της τάξης των 800 ευρώ) χωρίς να καταφύγει σε δανεισμό ή άλλη οικονομική στήριξη.
Τα αποτελέσματα μας δείχνουν ότι περίπου το 35% των Κυπρίων στο ηλικιακό εύρος 25-64 δηλώνουν ότι βρίσκονται σε εύθραυστη οικονομική κατάσταση, ενώ το συγκεκριμένο στατιστικό στο ηλικιακό εύρος 18-39 είναι αρκετά αυξημένο και ξεπερνά το 60%.
Με άλλα λόγια, τα άτομα ηλικίας 18-39 αποτελούν την ομάδα με το υψηλότερο ποσοστό οικονομικής ευθραυστότητας, δηλαδή δεν μπορούν να καλύψουν μία έκτακτη οικονομική ανάγκη μόνο με τις αποταμιεύσεις τους.
Συνολικά, η έρευνα μας καταγράφει μια ισχυρή αρνητική στατιστική σχέση ανάμεσα στο χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό και της οικονομικής ευθραυστότητας των ερωτηθέντων, δηλαδή όσο μειώνεται το επίπεδο του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού των ατόμων τόσο αυξάνεται η πιθανότητα τα άτομα να δηλώσουν ότι βρίσκονται σε εύθραυστη οικονομική κατάσταση.
Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό δεδομένου του υψηλού ποσοστού χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού στην Κύπρο ανάμεσα στους νέους, ενώ παράλληλα αναδεικνύει περαιτέρω τη σημασία του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού ως ασπίδα προστασίας σε συνθήκες αυξημένης οικονομικής αβεβαιότητας.
Ερ.: Από ποια ηλικία πρέπει να αρχίσει κάποιος να λαμβάνει γνώσεις για τα χρηματοοικονομικά;
Απ.: Η κατοχή βασικών χρηματοοικονομικών δεξιοτήτων είναι ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα για να μπορέσει κάποιος να ζήσει μια υγιή, ευτυχισμένη και ασφαλή ζωή.
Το επίπεδο κατανόησης σχετικά με τις βασικές αρχές του προϋπολογισμού, της αποταμίευσης, του χρέους και της επένδυσης θα επηρεάσει κάθε μέρος της ζωής του ατόμου και μπορεί να κάνει πραγματικά τη διαφορά μεταξύ ευημερίας και φτώχειας. Υπάρχουν κάποιες μελέτες που δείχνουν ότι τα παιδιά έχουν ήδη διαμορφώσει συνήθειες σε σχέση με το χρήμα στην ηλικία των 9.
Τα παιδιά μαθαίνουν για τον κόσμο πρώτα μέσω της παρατήρησης. Αυτό που παρατηρούν είναι εμάς, τους άλλους ενήλικες και τα μεγαλύτερα παιδιά και προσπαθούν να αναπαραγάγουν αυτό που βλέπουν. Οι γονείς επομένως μπορούν να ξεκινήσουν να διδάσκουν στα παιδιά τους «θετικές» συνήθειες από πολύ νωρίς, από την ηλικία των 3-5 ετών. Υπάρχουν πράγματι πολλοί τρόποι που μπορούμε να διδάξουμε ένα παιδί έννοιες όπως επιθυμίες, επιλογές και αποταμίευση για μελλοντική χρήση.
Όσον αφορά την επίσημη εκπαίδευση και το ερώτημα σε ποια ηλικία θα πρέπει να ξεκινήσει η διδασκαλία χρηματοοικονομικών θεμάτων θέλω να πω τα εξής. Εδώ και αρκετό καιρό, η εκπαίδευση και η οικονομία μετασχηματίζονται ταχέως σε παγκόσμιο επίπεδο. Σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας του ΟΟΣΑ μέσα από το πρόγραμμα PISA: Are Students Smart About Money? που έγινε το 2018 ανάμεσα σε 117,000 άτομα από 20 χώρες και μελέτησε τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό σε μαθητές ηλικίας 15 χρόνων, φαίνεται ότι ακόμα και σε αυτή τη νεαρή ηλικία τα άτομα είναι καταναλωτές χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών. Γνωρίζω ότι κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στους μαθητές στην Κύπρο, άρα επιβάλλεται η χρηματοοικονομική παιδεία να γίνει υποχρεωτική στην ανώτερη μέση εκπαίδευση ενώ παράλληλα απαιτείται η προώθηση βασικών χρηματοοικονομικών εννοιών και εργαλείων με διαθεματικό τρόπο σε άλλα μαθήματα της μέσης εκπαίδευσης (π.χ. μαθηματικά, οικιακή οικονομία). Σταδιακά θα πρέπει να εξετάσουμε τρόπους προώθησης της χρηματοοικονομικής παιδείας σε όλα τα επίπεδα του εκπαιδευτικού μας συστήματος.
Ερ.: Ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός μπορεί να είναι και μία αιτία για τον αλόγιστο δανεισμό στην Κύπρο τα παλιότερα έτη;
Απ.: Είναι αποδεκτό στη βιβλιογραφία ότι το υψηλό επίπεδο χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού σχετίζεται θετικά με την ορθολογική συμπεριφορά των καταναλωτών στις χρηματιστηριακές αγορές, καθώς επίσης και με την αποφυγή αρνητικών συμπεριφορών, όπως είναι ο υπερβολικός (μη βιώσιμος) δανεισμός. Η πρόσφατη τραπεζική κρίση στην Κύπρο είχε πολλαπλές αρνητικές επιπτώσεις, που έπληξαν σοβαρά την οικονομία και τον τραπεζικό τομέα της χώρας. Οι Κύπριοι εμφανίζουν τάση υπερδανεισμού και, παρά τη συνεχιζόμενη διαδικασία απομόχλευσης, το χρέος των νοικοκυριών παραμένει υψηλό ενώ μέχρι σήμερα, η Κύπρος έχει επίσης έναν από τους υψηλότερους δείκτες μη εξυπηρετούμενων δανείων στην ΕΕ. Βεβαίως ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός δεν ήταν απαραίτητα ο λόγος που οδήγησε στην κυπριακή τραπεζική κρίση, ωστόσο η αδυναμία κατανόησης βασικών χρηματοοικονομικών εννοιών και η απουσία προσωπικής οικονομικής υπευθυνότητας συνέβαλαν αναμφίβολα στην κρίση, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό, μια σύνδεση που έχει εντοπιστεί και αναφορικά με παρόμοιες κρίσεις άλλων χωρών.
Και παρά τις σφοδρές οικονομικές επιπτώσεις που υπέστησαν τα κυπριακά νοικοκυριά λόγω της κρίσης και που θα ανέμενε κανείς να οδηγήσουν σε εντατικότερες προσπάθειες για τη βελτίωση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού του πληθυσμού, τα αποτελέσματα των τελευταίων ερευνών του ΤΕΠΑΚ δείχνουν ότι ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός παραμένει χαμηλός. Το συμπέρασμα είναι λοιπόν ότι δεν αξιοποιήθηκαν τα διδάγματα από την κρίση.
Εδώ προκύπτει πάλι το θέμα της προώθησης της χρηματοοικονομικής παιδείας και ταιριάζει η εξής σοφή ρήση: «Αν δώσεις ένα ψάρι σε έναν άνθρωπο θα φάει μια φορά. Αν όμως του μάθεις να ψαρεύει θα τρώει σε όλη του τη ζωή». Μέσα από την ενίσχυση της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης οι πολίτες θα μάθουν πώς να αποφεύγουν τον υπερβολικό δανεισμό και, αποταμιεύοντας και επενδύοντας όταν έχουν επαρκές εισόδημα, θα μπορούν να αντεπεξέρχονται σε οικονομικούς κλονισμούς και σε περιόδους αβεβαιότητας. Και αν τελικά βρεθούν αντιμέτωποι με οικονομικές δυσχέρειες, θα είναι καλύτερα προετοιμασμένοι ώστε να ανακάμψουν γρήγορα. Αυτό γιατί όταν τα άτομα έχουν αποκτήσει επαρκείς χρηματοοικονομικές γνώσεις και έχουν αναπτύξει τις απαραίτητες δεξιότητες για να τις εφαρμόσουν, τότε έχουν μεταξύ άλλων και πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να μεγιστοποιήσουν τις δυνατότητές τους, να αλληλοεπιδράσουν πιο αποτελεσματικά στο οικονομικό περιβάλλον που ζουν, να αποκτήσουν καλύτερες θέσεις εργασίας και να διαχειριστούν καλύτερα τη διάθεση του εισοδήματός τους με αποτέλεσμα να μπορούν να απολαμβάνουν σε τελική ανάλυση ένα υψηλότερο βιοτικό επίπεδο.
Ερ.: Ποιες λύσεις προτείνετε για την αύξηση του επιπέδου του χρηματοοικονομικού γραμματισμού;
Απ.: Ο συνδυασμός των επιστημονικών ευρημάτων από τις έρευνες στο ΤΕΠΑΚ αναδεικνύουν πρώτα και κύρια τη σημασία προώθησης της χρηματοοικονομικής παιδείας στην Κύπρο. Επιβάλλεται να ξεκινήσουμε την προσπάθεια προσφέροντας χρηματοοικονομική εκπαίδευση σε όλους τους νέους κάτω των 21 ετών. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την ενσωμάτωση των σχετικών χρηματοοικονομικών θεμάτων στα υπάρχοντα σχολικά μαθήματα, τη δημιουργία υποχρεωτικών μαθημάτων τόσο στα σχολεία όσο και στα πανεπιστήμια σε θέματα διαχείρισης προσωπικών χρηματοοικονομικών πόρων, καθώς και σε συνδυασμό με άλλα προγράμματα κατάρτισης που προσφέρονται σε μαθητευόμενους και νέους υπαλλήλους. Για να επιτύχουμε καθολική συμμετοχή χωρίς αποκλεισμούς, μπορούμε να συνεργαστούμε με φορείς εκπροσώπησης ειδικών κοινωνικών ομάδων και με δίκτυα στήριξης για να διασφαλίσουμε ότι ακόμη και εκείνοι που είναι πιο ευάλωτοι ή πιο δύσκολο να συμμετάσχουν π.χ. λόγω κάποιας πάθησης ή αναπηρίας, οι νέοι γονείς και οι άνεργοι θα έχουν την ευκαιρία να βελτιώσουν τον χρηματοοικονομικό τους αλφαβητισμό.
Η νεολαία μας αποτελεί σαφώς προτεραιότητα για τη χρηματοοικονομική εκπαίδευση, αλλά χαμηλά επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού παρατηρούνται και μεταξύ των ενηλίκων στην Κύπρο. Δεν είναι πάντοτε εύκολο να πεισθούν οι πολυάσχολοι ενήλικες να διαθέσουν χρόνο από τη καθημερινότητά τους για να εκπαιδευτούν σε χρηματοοικονομικά θέματα. Μπορούμε να εκμεταλλευτούμε τη δύναμη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των καναλιών ψυχαγωγίας για να διοχετεύσουμε σχετικές πληροφορίες στους καταναλωτές και να τους ενθαρρύνουμε να ζητούν συμβουλές όποτε χρειάζονται. Μπορούμε να ενθαρρύνουμε τους παρόχους χρηματοοικονομικών υπηρεσιών να ενσωματώσουν εργαλεία χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης στους δικτυακούς τόπους και τις εφαρμογές που χρησιμοποιούν οι πελάτες τους και να αναζητήσουμε τρόπους δημιουργίας εργαλείων γενικής χρήσης που θα απευθύνονται στο ευρύτερο κοινό. Επιπλέον, μπορούμε να εντοπίσουμε δημογραφικές ομάδες που έχουν κατά κανόνα χαμηλότερα επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Μελέτες σε διεθνές επίπεδο, για παράδειγμα, τεκμηριώνουν ότι, κατά μέσο όρο, οι γυναίκες υστερούν σημαντικά έναντι των ανδρών ως προς τις χρηματοοικονομικές γνώσεις.
Θα πρέπει να ακολουθήσουμε τους καταναλωτές στη μαθησιακή τους διαδρομή και να κατανοήσουμε ποια εμπόδια συναντούν, πού πέφτουν και πού ξανασηκώνονται, και τι θα μπορούσε να γίνει για να τους διευκολύνει να μάθουν και να εφαρμόσουν σωστά της βασικές αρχές χρηματοοικονομικής διαχείρισης των πόρων του. Θα μπορέσουμε έτσι να κατευθύνουμε άμεσα τις προσπάθειές μας στη στήριξη θετικών συμπεριφορών, χρησιμοποιώντας εργαλεία όπως η διαμόρφωση μικροσυνηθειών, η διάδοση εμπειρικών κανόνων ή ευρετικών μεθόδων, ή δημιουργία μηχανισμών που εξασφαλίζουν την ενεργητική συμμετοχή του αποδέκτη και την παροχή κινήτρων.
Οι χώρες σε παγκόσμιο επίπεδο αναπτύσσουν εθνικές στρατηγικές για τη χρηματοοικονομική εκπαίδευση προκειμένου να ενισχύσουν τα επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Και είναι πολύ αισιόδοξο το γεγονός ότι η προσπάθεια για διαμόρφωση «Εθνικής Στρατηγικής για την Προώθηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και Χρηματοοικονομικής Παιδείας» υπό την αιγίδα της Κεντρικής Τράπεζας Κύπρου βρίσκεται σε εξέλιξη. Πιστεύω ότι η υλοποίησή της με την ενεργό συμμετοχή των αρμόδιων φορέων θα λειτουργήσει ευεργετικά στη δημιουργία μιας νέας γενιάς καλά ενημερωμένων, χρηματοοικονομικά αυτόνομων καθώς και οικονομικά πιο ανθεκτικών πολιτών.
Εν κατακλείδι, θα ήθελα να σημειώσω ότι η προώθηση της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης μπορεί να ωφελήσει τα άτομα αλλά και την κοινωνία ως σύνολο, μειώνοντας τις ανισότητες και διασφαλίζοντας καλύτερη μακροπρόθεσμη χρηματοοικονομική ευημερία. Γι’ αυτό, η προώθηση και της εφαρμογής της κατάλληλης χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης στην Κύπρο πρέπει να αποτελέσει ένα ζήτημα νευραλγικής σημασίας για την Πολιτεία.
Ερ.: Έχετε επαφές με την Πολιτεία για τις λύσεις που εισηγείστε;
Απ.: Από το 2016 που ξεκίνησα να ασχολούμαι με το πρόβλημα του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού, έχω συμβάλει με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους στην ατζέντα που περιλαμβάνει δράσεις για την ενίσχυση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού και την προώθηση της χρηματοοικονομικής παιδείας στην Κύπρο.
Ενδεικτικά, έχω διοργανώσει τρία «Φόρουμ Οικονομικής και Κοινωνικής Πολιτικής» και διάφορες άλλες ημερίδες με θέμα συζήτησης τον χρηματοοικονομικό αναλφαβητισμό των Κυπρίων όπου έγιναν ζυμώσεις και ανοικτές συζητήσεις με διάφορους τεχνοκράτες του κράτους και της πολιτείας. Συμμετείχα ως ομιλητής στο συνέδριο με θέμα «4η Βιομηχανική Επανάσταση: Καινοτομία, Τεχνητή Νοημοσύνη και Ενσωμάτωση» που διοργάνωσε η Βουλή των Αντιπροσώπων της Κύπρου και πραγματοποιήθηκε το 2019 στο οποίο σχολίασα το σημαντικό ρόλο που παίζει ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός για την επιτυχή ενσωμάτωση των καταναλωτών στην εποχή της ψηφιακής χρηματοοικονομικής τεχνολογίας (FinTech), ενώ τόνισα την επιτακτική ανάγκη για τη θέσπιση εθνικής στρατηγικής για μια συστηματική αντιμετώπιση του προβλήματος.
Επίσης, ήμουν εξωτερικός επιστημονικός συνεργάτης στην έρευνα της Κεντρικής Τράπεζας της Κύπρου (ΚΤΚ) για τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό στην Κύπρο, η οποία ολοκληρώθηκε το 2019, και είχε στόχο να βοηθήσει στην επιστημονική αξιολόγηση του επιπέδου των χρηματοοικονομικών γνώσεων, συμπεριφορών και νοοτροπιών των Κυπρίων ως σύνολο αλλά και ανά κατηγορία, στη βάση διάφορων δημογραφικών παραμέτρων όπως ηλικία, φύλο, επίπεδο μόρφωσης και γεωγραφική περιοχή. Το Νοέμβριο του 2020 συμμετείχα στην ειδική συνεδρία της Κοινοβουλευτικής Επιτροπή Παιδείας και Πολιτισμού της Βουλής των Αντιπροσώπων θέμα: «Η ανάγκη θέσπισης Εθνικής Στρατηγικής για την αντιμετώπιση του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού στην Κύπρο». Επιπλέον, από το Δεκέμβριο του 2020 μέχρι και σήμερα, συμμετέχω ενεργά στη διαμόρφωση της Εθνικής Στρατηγικής μέσα από την Ad-Hoc Επιτροπή για τη θέσπιση της Εθνικής Στρατηγικής για την Προώθηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και Χρηματοοικονομικής Παιδείας στην Κύπρο με επικεφαλής την Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου. Τέλος, έχω εκφράσει ότι είμαι διαθέσιμος για συνεργασία με το Υπουργείο Παιδείας όσο αφορά την ανάπτυξη μαθήματος χρηματοοικονομικής παιδείας που θα μπορούσε να εισαχθεί στην Α’ Λυκείου και ήδη έχουν γίνει κάποιες διεργασίες σε αυτήν την κατεύθυνση στα πλαίσια συζητήσεων της Ad-Hoc Επιτροπής.
Ερ.: Ποιος ο ρόλος των πανεπιστημίων στη μείωση του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού;
Απ.: Στην πρώτη μελέτη που κάναμε στο ΤΕΠΑΚ σε συνεργασία με τον Δρ Dennis Philip, εξετάσαμε ένα δείγμα 881 Κύπριων φοιτητών, ως επί το πλείστον ηλικίας 18-24 ετών, και βρήκαμε ότι οι νέοι έχουν πολύ χαμηλά επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού: Μόνο το 36,9% είχε επαρκείς χρηματοοικονομικές γνώσεις ενώ οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες στην έρευνα αδυνατούν να διαχειριστούν αποτελεσματικά τις οφειλές τους από πιστωτικές κάρτες και τείνουν να είναι πιο ευάλωτοι σε οικονομική απάτη.
Οι φοιτητές επομένως εισέρχονται στο πανεπιστήμιο χωρίς να διαθέτουν βασικές χρηματοοικονομικές γνώσεις και δεξιότητες. Αντίστοιχα, τα αποτελέσματα των επόμενων δύο μελετών στο ΤΕΠΑΚ με τη Δρ Σοφία Ανυφαντάκη δείχνουν ότι η ηλικιακή ομάδα έως 39 ετών έχει μεγαλύτερη πιθανότητα εμφάνισης χαμηλών επιπέδων χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού.
Τα παραπάνω υποδηλώνουν ότι, αν ενταχθεί μάθημα χρηματοοικονομικής παιδείας στα προγράμματα διδασκαλίας της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, οι φοιτητές θα μπορούσαν να εξοικειωθούν με σημαντικές χρηματοοικονομικές έννοιες που θα τους βοηθήσουν να λαμβάνουν σωστές οικονομικές αποφάσεις αργότερα στη ζωή τους.
Ανταποκρινόμενο σε αυτή την ανάγκη, το ΤΕΠΑΚ ξεκίνησε από αυτό το εξάμηνο να προσφέρει το μάθημα με τίτλο «Διαχείριση Προσωπικών Χρηματοοικονομικών Πόρων».
Το μάθημα προσφέρεται από το Τμήμα Εμπορίου, Χρηματοοικονομικών και Ναυτιλίας του ΤΕΠΑΚ, ως επιλεγόμενο μάθημα, προς όλους τους φοιτητές του Πανεπιστημίου, ανεξάρτητα από τον κλάδο σπουδών.
Κάτι τέτοιο είναι ένα καλό βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση για την αντιμετώπιση του προβλήματος του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού ανάμεσα στους νέους και νέες του τόπου μας. Εύχομαι ότι το παράδειγμα του ΤΕΠΑΚ, καθώς και του Πανεπιστημίου Κύπρου που προσφέρει παρόμοιο μάθημα, θα το ακολουθήσουν και άλλα ακαδημαϊκά ιδρύματα, ώστε να υπάρξει μια συστηματική προσπάθεια μεγάλης κλίμακας για ενίσχυση της χρηματοοικονομικής παιδείας στην τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Κύπρο.
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι το ΤΕΠΑΚ έχει αναλάβει πρωτοβουλίες και εκπονεί πλάνο για την προώθηση της Χρηματοοικονομικής Παιδείας ανάμεσα στην κοινωνία ευρύτερα. Η αρχή έγινε πιλοτικά το 2021 με σειρά ανοικτών διαδικτυακών διαλέξεων σε συνεργασία με τον Οργανισμό Νεολαίας Κύπρου και των Κέντρων Πληροφόρησης Νέων. Λόγω της μεγάλης επιτυχίας, αυτή η σειρά διαλέξεων έχει θεσμοθετηθεί και θα προσφέρεται σε ετήσια βάση. Η έναρξη της φετινής σειράς θα γίνει τη Δευτέρα 21 Μαρτίου, ημερομηνία που σηματοδοτεί και την επίσημη έναρξη του θεσμού Global Money Week που πραγματοποιείται για πρώτη φορά φέτος στην Κύπρο την περίοδο 21-27 Μαρτίου.
Ερ.: Πόσο σημαντική είναι η αποταμίευση;
Απ.: O Warren Buffett που θεωρείται ως ένας από τους πλέον επιτυχημένους επενδυτές στον κόσμο, αποκάλυψε σε μία γραμμή τη σημασία της αποταμίευσης «Μην αποταμιεύεις ότι έχει περισσέψει αφού έχεις ξοδέψει. Ξόδεψε ότι έχει μείνει μετά την αποταμίευση».
Αυτή η συμβουλή στηρίζεται στο ότι το άτομο θα πρέπει να είναι σε θέση να ξεχωρίζει τις ανάγκες που πρέπει να ικανοποιήσει σήμερα από τις επιθυμίες που προκύπτουν από την υπερκαταναλωτική κοινωνία που ζούμε.
Η αποταμίευση είναι εξαιρετικά σημαντική εφόσον είναι το εργαλείο που θα επιτρέψει στο άτομο να συσσωρεύσει ένα χρηματικό απόθεμα για να καλύψει μελλοντικές κρίσιμες ανάγκες όπως είναι οι σπουδές των παιδιών του και πάνω από όλα να διασφαλίσει μια όσο καλύτερη γίνεται σύνταξη.
Μέσα από την τρίτη έρευνα στο ΤΕΠΑΚ διαπιστώνουμε ότι υπάρχει πρόβλημα σωστού σχεδιασμού συνταξιοδότησης αφού σχεδόν 1 στους 2 Κύπριους δηλώνουν ότι δεν έχουν μεριμνήσει αρκετά καλά για τη σύνταξή τους, ενώ περίπου 1 στους 3 δηλώνουν ότι δεν ξέρουν το ακριβές ποσό της σύνταξης που θα λάβουν στο μέλλον.
Αυτό σε συνδυασμό με τα ευρήματά μας ότι 1 στους 3 Κύπριους αντιμετωπίζει προβλήματα χρηματοοικονομικής ευθραυστότητας και αδυνατεί να καλύψει έκτακτες οικονομικές ανάγκες χωρίς να δανειστεί αναδεικνύουν ακόμη περισσότερο τη σημασία της αποταμίευσης η οποία μπορεί να προσφέρει οικονομική ανακούφιση σε κρίσιμες στιγμές στον κύκλο της ζωής μας.
Ερ.: Ο κόσμος γνωρίζει για το τι σύνταξη θα λαμβάνει στο μέλλον;
Απ.: Στην τελευταία έρευνα του ΤΕΠΑΚ συμπεριλάβαμε σχετική ερώτηση και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ανησυχητικό. Μόνο το 39% φαίνεται να γνωρίζει τι σύνταξη θα λάβει στο μέλλον.
Ερ.: Προηγουμένως αναφερθήκατε στον ψηφιακό χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό. Τι είναι και γιατί να μας ενδιαφέρει;
Απ.: Σε πρόσφατη δημοσίευση των ευρημάτων της δεύτερης μελέτης του ΤΕΠΑΚ στο έγκριτο περιοδικό European Management Journal που έγινε σε συνεργασία με τη Δρ Σοφία Ανυφαντάκη, περιγράφουμε τον ψηφιακό χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό ως ένα πλέγμα ικανοτήτων που εκτείνονται στο πεδίο τόσο των χρηματοοικονομικών όσο και των ψηφιακών γνώσεων και επιτρέπουν στα άτομα να χρησιμοποιούν με άνεση ψηφιακά χρηματοοικονομικά προϊόντα και υπηρεσίες με τρόπο αποτελεσματικό και υπεύθυνο που δεν θέτει σε κίνδυνο την οικονομική τους ευημερία.
Ο ψηφιακός χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός μπορεί συνεπώς να περιγραφεί ως μια πολυδιάστατη έννοια που αναφέρεται στο εύρος και το βάθος των χρηματοοικονομικών γνώσεων και δεξιοτήτων ενός ατόμου σε συνδυασμό με την ικανότητά του να χρησιμοποιεί προϊόντα και υπηρεσίες που προσφέρονται με ψηφιακά μέσα.
Ο ψηφιακός χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός είναι πολύ σημαντικός. Σήμερα, όλο και περισσότεροι άνθρωποι είναι απαραίτητο να ενσωματωθούν στο οικονομικό πλαίσιο μέσω ψηφιακών μέσων, όπως είναι η ηλεκτρονική τραπεζική. Δυστυχώς, η μελέτη μας καταγράφει ότι ο ψηφιακός χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα στην Κύπρο, το οποίο επηρεάζει αρνητικά την ενσωμάτωση των ατόμων στις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες που προσφέρονται με ψηφιακό τρόπο.
Ως πρόταση πολιτικής αναδεικνύεται επομένως η ανάγκη ενίσχυσης του ψηφιακού χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού, ώστε τα άτομα να μπορούν να λαμβάνουν τεκμηριωμένες και συνετές αποφάσεις, να αποφεύγουν ανεύθυνες συμπεριφορές και να σταθμίζουν καλύτερα τους κινδύνους και τα οφέλη που συνδέονται με προϊόντα και υπηρεσίες που προσφέρονται μέσω χρηματοοικονομικών τεχνολογιών. Άλλωστε, είναι πολύ σημαντικό τα προγράμματα ψηφιακού χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού όχι μόνο να εκπαιδεύουν και να καταρτίζουν τους καταναλωτές ώστε να χρησιμοποιούν αποτελεσματικά τα ψηφιακά χρηματοοικονομικά προϊόντα και τις υπηρεσίες, αλλά επίσης να τους ενδυναμώσουν ώστε να μπορούν να διαχειριστούν τους κινδύνους αποφεύγοντας ψηφιακές δραστηριότητες (π.χ. phishing, hacking και μη εξουσιοδοτημένη χρήση δεδομένων).
Ερ.: Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στην αντίληψη για τη διαφθορά και στο χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό;
Απ.: Το παρακάτω γράφημα παρουσιάζει τη σχέση ανάμεσα στην αντίληψη για τη διαφθορά και στο χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό σε διάφορες χώρες.
Ο δείκτης διαφθοράς (κάθετος άξονας) εκδίδεται σε ετήσια βάση από τον οργανισμό «Transparency International» και οι τιμές στο γράφημα μετρούν το βαθμό αντίληψης για τη διαφθορά στο δημόσιο τομέα της κάθε χώρας το 2020. Ο δείκτης κυμαίνεται από το 0 (εξαιρετικά αδιαφανής δημόσιος τομέας) έως το 100 (εξαιρετικά διαφανής δημόσιος τομέας). Αναφορικά με την Κύπρο, η μελέτη του Transparency International κατατάσσει την Κύπρο στην 42η θέση ανάμεσα σε 180 χώρες με το δείκτη να είναι 57.
O δείκτης χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού (οριζόντιος άξονας) όπως εκδόθηκε από τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) το 2016 μετράει το επίπεδο χρηματοοικονομικής γνώσης, χρηματοοικονομικής συμπεριφοράς και χρηματοοικονομικής νοοτροπίας των πολιτών κάθε χώρας με βάση τις απαντήσεις σε ένα ερωτηματολόγιο 21 ερωτήσεων (ο δείκτης κυμαίνεται από το 0 έως το 21).
Σύμφωνα με αυτή τη μελέτη, η μέση τιμή για τις χώρες του ΟΟΣΑ που κάλυψε η μελέτη ήταν 13.7. Σε πρακτικούς όρους, χώρες με τιμή κάτω της μέσης μπορούν να χαρακτηριστούν ως χώρες που αντιμετωπίζουν πρόβλημα χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού, με το πρόβλημα να γίνεται πιο έντονο όσο πιο κάτω βρίσκεται η τιμή. Δεδομένου ότι η Κύπρος δεν ανήκει στις χώρες του ΟΟΣΑ, δεν συμπεριλήφθηκε στην παραπάνω μελέτη. Τα αποτελέσματα όμως Παγκύπριας δειγματοληπτικής έρευνας της ΚΤΚ (βλ. Οικονομικό Δελτίο, ΚΤΚ, Δεκέμβριος 2020) κατέγραψε το βαθμό του χρηματοοικονομικού (αν)αλφαβητισμού στη Κύπρο που όπως αποτυπώνεται στο παρακάτω γράφημα βρίσκεται στο 13.3.
Είναι σημαντικό το γεγονός ότι τα αποτελέσματα επιμέρους αναλύσεων της έρευνας της ΚΤΚ συνάδουν με τα αποτελέσματα των δύο μελετών του ΤΕΠΑΚ, ενώ στο σύνολό της η έρευνα της ΚΤΚ επιβεβαιώνει ότι το πρόβλημα του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού στην Κύπρο είναι όντως υπαρκτό για το σύνολο του πληθυσμού.
Πηγές: Transparency International (2020), ΟΟΣΑ (2016), Οικονομικό Δελτίο ΚΤΚ (2020)
Μελετώντας το γράφημα, παρατηρούμε μια ισχυρή θετική συσχέτιση, με τις χώρες με υψηλές επιδόσεις σε θέματα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού να έχουν και σχετικά υψηλές επιδόσεις σε θέματα διαφάνειας (ή δηλαδή να έχουν χαμηλή διαφθορά). Πρέπει να επισημάνω ότι το γράφημα δεν προβάλει μια σχέση μεταξύ αιτίου και αιτιατού (causality).
Εντούτοις, δεν είναι υπερβολικό κάποιος να ισχυριστεί ότι ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός ενδέχεται να επιδρά θετικά στην αύξηση της διαφάνειας σε μία χώρα. Αυτό γιατί ο χρηματοοικονομικός εγγραμματισμός βοηθά τα άτομα να επεξεργάζονται καλύτερα τις χρηματοοικονομικές πληροφορίες και την εγκυρότητα των πηγών τους, να ενημερώνονται και να αναπτύσσουν διάλογο με πιο υπεύθυνο τρόπο, να αναλύουν με πιο σωστό και κριτικό τρόπο τα οικονομικά δεδομένα, να αναγνωρίζουν πιο εύκολα το ρίσκο που ενέχουν οι διάφορες οικονομικές αποφάσεις, κ.ά.
Προς αντιμετώπιση και πάταξη της διαφθοράς, η πολιτεία σχεδιάζει, ανάμεσα σε άλλα (α) εκπαιδευτικά προγράμματα και δράσεις ευαισθητοποίησης σε θέματα διαφθοράς σε δημόσια και ιδιωτικά ιδρύματα της πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, και (β) την ενίσχυση της διδασκαλίας της «αγωγής του πολίτη» με βασικό στόχο την ανάπτυξη της εντιμότητας, της ηθικής, της αξιοκρατίας, της ισότητας, της αξιοπρέπειας και του σεβασμού απέναντι στον συνάνθρωπο, την κοινωνία και τους πολιτειακούς θεσμούς.
Σε συνδυασμό με αυτή τη σημαντική πρόθεση της Πολιτείας για ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση μαθητών και φοιτητών σε θέματα διαφθοράς, πιστεύω ότι απαιτείται η ταυτόχρονη προώθηση της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης ως ανεξάρτητο μάθημα το οποίο θα δρα συμπληρωματικά και ενισχυτικά με το μάθημα της αγωγής του πολίτη. Δεδομένου ότι τα περισσότερα προβλήματα διαφθοράς αναφύονται από οικονομικά εγκλήματα, η χρηματοοικονομική ενδυνάμωση της νέας γενιάς θα οδηγήσει σε καλλιέργεια σωστής συμπεριφοράς και νοοτροπίας απέναντι σε ευαίσθητα οικονομικά θέματα, κάτι που θα μπορούσε μακροπρόθεσμα να λειτουργήσει ευεργετικά στη μείωση της διαφθοράς και την αποτροπή των αιτιών της. Σε γενικές γραμμές, η ενίσχυση της χρηματοοικονομικής παιδείας των Κυπρίων δύναται να συμβάλει στην καταπολέμηση της διαφθοράς εφόσον ανάμεσα σε άλλα, δημιουργείται ένα επιπρόσθετο επίπεδο ελέγχου της διαφάνειας από τους ενεργά, ορθά σκεπτόμενους πολίτες.
Η Πολιτεία βρίσκεται μπροστά σε μια κρίση αξιών και αξιοπιστίας των θεσμών. Είναι πολύ σημαντικό ότι έχει ήδη προχωρήσει στο σχεδιασμό της Εθνικής Στρατηγικής κατά της Διαφθοράς. Ταυτόχρονα, και καθώς βρίσκεται εν εξελίξει η διαδικασία για διαμόρφωση Εθνικής Στρατηγικής κατά του Χρηματοοικονομικού Αναλφαβητισμού των Κυπρίων, πιστεύω ότι η υλοποίηση της Εθνικής Στρατηγικής κατά της Διαφθοράς θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει και την ενίσχυση της χρηματοοικονομικής παιδείας στο σύνολο του εκπαιδευτικού μας συστήματος.
Εν κατακλείδι, το θέμα της προώθησης και της εφαρμογής της κατάλληλης χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης στην Κύπρο πρέπει να αποτελεί ζήτημα νευραλγικής σημασίας δεδομένου ότι συνδέεται θετικά με άλλα πολύ σημαντικά ζητήματα. Η χρηματοοικονομική εκπαίδευση προσφέρει τη δυναμική ώστε να επωφεληθούν τα άτομα αλλά και η κοινωνία ως σύνολο διασφαλίζοντας μακροπρόθεσμη χρηματοοικονομική ευημερία.
Το στοίχημα λοιπόν είναι η δημιουργία σωστά ενημερωμένων, χρηματοοικονομικά εγγράμματων και υπεύθυνων ατόμων, καθώς και ψηφιακά έξυπνων πολιτών. Μια κοινωνία που διαθέτει αυτά τα στοιχεία πιστεύω ότι θέτει γερές βάσεις για την καταπολέμηση και σε μεταγενέστερο στάδιο την πρόληψη της διαφθοράς καθώς έχει μεγαλύτερες πιθανότητες αποτελεσματικού ελέγχου (watch dogging) και αποκάλυψης (whistle blowing) φαινομένων διαφθοράς.