Στη χώρα μας η επαγγελματική ασφάλιση (2ος Πυλώνας) βρίσκεται ακόμα σε νηπιακή φάση ανάπτυξης. Το αποτέλεσμα αυτό δυστυχώς δεν είναι αποτέλεσμα αποκλειστικά και μόνο της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης ή κρίσης χρέους και της μακροχρόνιας ύφεσης. Επιπλέον, δεν σχετίζεται άμεσα με τις πρόσφατες κρίσεις της πανδημίας, του πολέμου στην Ουκρανία και της ενεργειακής αστάθειας. Οι αιτίες της ισχνής ανάπτυξης της επαγγελματικής ασφάλισης συνδέονται άρρηκτα με ζητήματα κουλτούρας της ελληνικής κοινωνίας που διαμορφώθηκαν από κοινωνικοπολιτικές ζυμώσεις δεκαετιών, ιδεολογικές αγκυλώσεις και φυσικά τις χρόνιες παθογένειες λειτουργίας του εθνικού συστήματος κοινωνικής ασφάλισης.
Η διείσδυση του 2ου Πυλώνα στον ασφαλιστικό χάρτη της χώρας μέχρι και σήμερα, 20 χρόνια από τη θεσμοθέτηση της λειτουργίας του θεσμού των Ταμείων Επαγγελματικής Ασφάλισης (ΤΕΑ) με τον Ν.3029/2002, είναι σαφώς αναιμική. Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία του 2021 [1],το συνολικό ενεργητικό των 30 εν λειτουργία επαγγελματικών ταμείων (Διάγραμμα 1), ήτοι η αξία των περιουσιακών στοιχείων που αυτά διαχειρίζονται για λογαριασμό των ασφαλισμένων τους μελών, προσεγγίζει τα 1,83 δισ. € (Διάγραμμα 2), αντιπροσωπεύοντας περίπου το 1% του ΑΕΠ της χώρας μας. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί στο χαμηλότερο μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ καθιστώντας ουραγό την Ελλάδα στην υιοθέτηση και λειτουργία του 2ου Πυλώνα Ασφάλισης και των επαγγελματικών ταμείων (Διάγραμμα 3).
Σήμερα, παρά το γεγονός ότι ο κλάδος της επαγγελματικής ασφάλισης αριθμεί 26 πλέον ΤΕΑ προαιρετικής ασφάλισης παρουσιάζοντας έντονα ανοδική πορεία από το 2017 και εντεύθεν (καθώς 16/26 Τ.Ε.Α. ιδρύθηκαν την περίοδο 2017-2022), το μέγεθός του παραμένει πολύ μικρό συγκριτικά με άλλες χώρες της Ευρώπης αλλά και διεθνώς, καθώς το συνολικό ενεργητικό των 26 ως άνω ΤΕΑ αντιστοιχεί σε μόλις 0,1% του ΑΕΠ. Ωστόσο, το συγκεκριμένο ποσοστό προσεγγίζει το 1,0% του ΑΕΠ συνυπολογίζοντας και τα αποθεματικά των τεσσάρων (4) Τ.Ε.Α. υποχρεωτικής ασφάλισης (πρώην επικουρικά ταμεία του 1ου Πυλώνα) που ιδρύθηκαν με τον Ν.4052/2012.
Σε σχέση με την τελευταία θέση που καταλαμβάνει η Ελλάδα μεταξύ των χωρών μελών του ΟΟΣΑ ως προς την ποσοστιαία συμμετοχή του ενεργητικού των επαγγελματικών της ταμείων στο εγχώριο ΑΕΠ, είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική η περίπτωση πέντε (5) χωρών, όπου τα περιουσιακά στοιχεία των συνταξιοδοτικών τους ταμείων υπερβαίνουν το μέγεθος ολόκληρης της εθνικής τους οικονομίας, όπως αυτό υπολογίζεται από το ΑΕΠ. Οι χώρες αυτές δεν είναι άλλες από την Ολλανδία, όπου στα τέλη του 2021 τα περιουσιακά στοιχεία των συνταξιοδοτικών τους ταμείων ξεπέρασαν σε αξία το 209,5% του ΑΕΠ της, την Ισλανδία (208,4%, χώρα που παρουσίασε και την υψηλότερη αύξηση αποθεματικών το 2021), την Αυστραλία (146,2%), την Ελβετία (143,1%) και το Ηνωμένο Βασίλειο (117,0%), ενώ το σταθμισμένο μέσο ποσοστό των χωρών-μελών του ΟΟΣΑ ήταν 66,9% (Διάγραμμα 3). Το εν λόγω μέσο ποσοστό αποκαλύπτει εμφατικά την ένδεια της Ελλάδας σε όρους υιοθέτησης της επαγγελματικής ασφάλισης στην αγορά εργασίας και ενσωμάτωσης αυτής στο συνταξιοδοτικό της σύστημα.
Σαφώς, στα στατιστικά αυτά υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις, όπως συμβαίνει και στα ασφαλιστικά συστήματα των συμμετεχόντων στον ΟΟΣΑ χωρών. Έτσι, μεταξύ των χωρών, η συνταξιοδοτική αποταμίευση πραγματοποιείται με διαφορετικούς μηχανισμούς, όπως π.χ. σε χώρες όπως η Αυστρία, η Γερμανία, η Σουηδία όπου πραγματοποιείται «εσωτερικά» από τις εργοδότριες επιχειρήσεις, ή αντίστοιχα στο Βέλγιο, τη Δανία, τη Γαλλία και τη Σουηδία όπου έχουν τη μορφή συνταξιοδοτικών ασφαλιστηρίων συμβολαίων ή χορηγούνται μέσω αποταμιευτικών οχημάτων (ΤΕΑ) που προσφέρονται και διαχειρίζονται τράπεζες και εταιρείες διαχείρισης επενδύσεων [2]. Παρά το γεγονός ότι μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ καταγράφονται σημαντικές διαφοροποιήσεις στα επίπεδα των περιουσιακών στοιχείων που επενδύονται μέσω συνταξιοδοτικών ταμείων, το γεγονός αυτό δύσκολα μπορεί να ερμηνεύσει την ελληνική περίπτωση της ισχνής λειτουργίας του θεσμού της επαγγελματικής ασφάλισης.
Η Μοναδικότητα της Ελλάδας
Η ελληνική περίπτωση είναι μοναδική για πλήθος λόγων που έχουν συζητηθεί εκτενώς στο πλαίσιο του ανοιχτού διαλόγου των φορέων της κοινωνικής και επαγγελματικής ασφάλισης. Πιο συγκεκριμένα, όπως καταγράφονται στην σχετική πρόσφατη μελέτη του ΙΟΒΕ με τίτλο: “Επαγγελματική ασφάλιση στην Ελλάδα: Προκλήσεις και προοπτικές” που εκπονήθηκε για λογαριασμό της ΕΛ.Ε.Τ.Ε.Α το 2022, βασικές αιτίες της υπο-ανάπτυξης της επαγγελματικής ασφάλισης αποτελούν: α) η κυριαρχία και η διαχρονικά αυξημένη γενναιοδωρία του κράτους (1ος πυλώνας ασφάλισης) με τα υψηλά προ-κρίσης ποσοστά αναπλήρωσης και τις παρεπόμενες ετήσιες δημοσιονομικές συνδρομές στην κάλυψη των συνταξιοδοτικών ελλειμμάτων (είναι ενδεικτικό ότι μέχρι και σήμερα ο κρατικός προϋπολογισμός και η φορολογία χρηματοδοτούν περίπου 1€ από τα 2€ που καταβάλλονται ως συνταξιοδοτική δαπάνη στους απόμαχους της εργασίας), β) η “προβληματική” δομή της ελληνικής οικονομίας με τις κατά βάση μικρού μεγέθους επιχειρήσεις, τα υψηλά ποσοστά μη εξαρτημένης εργασίας, την έλλειψη αποταμιευτικής κουλτούρας και την υψηλή φορολογική επιβάρυνση της εργασίας και γ) η χαμηλή εμπιστοσύνη των νοικοκυριών προς τον χρηματοπιστωτικό τομέα με την παράλληλη συντριπτική προτίμηση προς τον τομέα της ιδιόκτητης ακίνητης περιουσίας.
Ασφαλώς και ο ασφαλιστικός και συνταξιοδοτικός αναλφαβητισμός που χαρακτηρίζει και την ελληνική κοινωνία υπέχουν σημαντική θέση μεταξύ των βασικών εμποδίων για την περιορισμένη διείσδυση του 2ου Πυλώνα Ασφάλισης με σημαντικές προεκτάσεις και συνέπειες, όχι μόνο στον προγραμματισμό και την ευημερία των ελληνικών νοικοκυριών, αλλά συνολικά στη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος και την επάρκεια του συνταξιοδοτικού εισοδήματος.
Σαφώς τα θέματα της ασφάλισης και της συνταξιοδότησης είναι πολυσύνθετα και ακολούθως συνοδεύονται από πολύπλοκες και δυσνόητες ορολογίες. Ωστόσο, είναι αδήριτη η ανάγκη για την καλύτερη ενημέρωση της ελληνικής κοινωνίας για την ύπαρξη, τη φιλοσοφία δράσης και τα μοναδικά πλεονεκτήματα που διέπουν το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας των συμπληρωματικών οχημάτων συνταξιοδοτικής αποταμίευσης του 2ου Πυλώνα Ασφάλισης (ΤΕΑ).
Τα Χαρακτηριστικά και τα Πλεονεκτήματα των ΤΕΑ
Τα ΤΕΑ αποτελούν ένα θεσμό που λειτουργεί και αναπτύσσεται με σύμπραξη των κοινωνικών εταίρων, δηλαδή με πρωτοβουλία και συναίνεση των εργοδοτών (επαγγελματικών ομάδων ή ιδιωτικών επιχειρήσεων) και των εργαζομένων σε έναν επαγγελματικό κλάδο ή σε μια μεμονωμένη επιχείρηση. Ουσιαστικά αποτελούν ένα κοινό συμβόλαιο μεταξύ εργοδοτών-εργαζομένων, σε κλαδικό επίπεδο ή σε επίπεδο επιχείρησης, για τη διασφάλιση καλύτερης ποιότητας διαβίωσης κατά την συνταξιοδοτική περίοδο. Στην πραγματικότητα, τα ΤΕΑ συνιστούν συμπληρωματικά οχήματα συνταξιοδοτικής αποταμίευσης που βασίζονται στην αλληλεγγύη μεταξύ των μελών μιας επαγγελματικής ομάδας ή κλάδου και λειτουργούν με βάση το κεφαλαιοποιητικό σύστημα [3].
Η αναγνώριση των μοναδικών πλεονεκτημάτων του θεσμού των επαγγελματικών ταμείων ως ένα αποτελεσματικό, μη κερδοσκοπικό όχημα για δομημένο προγραμματισμό μακροχρόνιας συνταξιοδοτικής αποταμίευσης που μάλιστα διέπεται από ιδιαίτερα αυστηρό εποπτικό και θεσμικό πλαίσιο, μπορεί να λειτουργήσει ως εχέγγυο για την οικοδόμηση της αναγκαίας εμπιστοσύνης στο θεσμό της επαγγελματικής ασφάλισης μεταξύ των συμβαλλόμενων στην αγορά εργασίας μερών.
Πιο αναλυτικά, στα ΤΕΑ οι εργαζόμενοι από κοινού με τους εργοδότες τους, καταβάλλουν αναλογικά εισφορές στους ατομικούς λογαριασμούς του κάθε ασφαλισμένου μέλους, με στόχο την επίτευξη συστηματικής αποταμίευσης, τη συσσώρευση κεφαλαίων και την επενδυτική διαχείριση αυτών από πιστοποιημένους επαγγελματίες διαχειριστές. Οι εν λόγω διαχειριστές αναλαμβάνουν το έργο της διασφάλισης αποτελεσματικής διαχείρισης των περιουσιακών στοιχείων των ΤΕΑ με βάση τις αρχές της διαχρονικής και διεθνικής διαφοροποίησης κινδύνου, λαμβάνοντας υπόψη το επενδυτικό προφίλ και τις επενδυτικές πολιτικές που χαράσσει η διοίκηση του εκάστοτε επαγγελματικού ταμείου και τελικό στόχο την επίτευξη τελικών κεφαλαιακών υπεραξιών για τις καταβαλλόμενες εισφορές των ασφαλισμένων τους μελών με παράλληλη σημαντική μείωση του αναλαμβανόμενου επενδυτικού κινδύνου.
Επιπλέον, τα ΤΕΑ είναι μη κερδοσκοπικά ΝΠΙΔ που λειτουργούν με πλήρη διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια, διαφάνεια και λογοδοσία και αποδίδουν όλα τα οικονομικά τους πλεονάσματα στα ασφαλισμένα τους μέλη. Διασφαλίζουν σημαντικά φορολογικά οφέλη και απαλλαγές τόσο για τις καταβαλλόμενες ετήσιες εισφορές των μελών τους όσο και για τις εφάπαξ παροχές τους. Επίσης, παρέχουν στα μέλη τους άμεση, on-lineηλεκτρονική ενημέρωση για την αξία των ατομικών τους λογαριασμών, ήτοι για το κεφάλαιο και τις υπεραξίες που έχουν σωρευτεί στους προσωπικούς κουμπαράδες, όπως ακριβώς συμβαίνει με την ενημέρωση για το υπόλοιπο των τραπεζικών μας λογαριασμών, μέσω του web-banking. Εν κατακλείδι, τα ΤΕΑ συνιστούν για την αγορά εργασίας, τους κοινωνικούς εταίρους, το Ασφαλιστικό και την Εθνική Οικονομία μία διεθνώς εμπειρικά δοκιμασμένη, αποτελεσματική, συμπληρωματική λύση συστηματικής και μακροπρόθεσμης αποταμίευσης για την ενίσχυση του εισοδήματος των εργαζομένων κατά την περίοδο κοντά και μετά τη συνταξιοδότηση.
Στο Διάγραμμα 4, παρουσιάζονται οι ετήσιες επενδυτικές αποδόσεις που προσέφεραν τα ελληνικά ΤΕΑ στα ασφαλισμένα τους μέλη κατά τη χρονική περίοδο 2011-2021. Η μέση ετήσια υπεραξία του 4,62% που κατέγραψαν στα χαρτοφυλάκια των επαγγελματικών ταμείων οι διαχειριστές επενδύσεων την τελευταία δεκαετία αποδεικνύει στην πράξη την χρησιμότητα και ανταποδοτικότητα των ΤΕΑ, ως οχημάτων μακροπρόθεσμης συνταξιοδοτικής αποταμίευσης, για τους ασφαλισμένους τους. Αντίστοιχα, για την περίοδο 2004-2019, η μέση ετήσια απόδοση που ενέγραψαν στα Ενεργητικά τους τα συνολικά 150.000 περίπου εν λειτουργία ευρωπαϊκά επαγγελματικά ταμεία, ήταν της τάξεως του 5%.
Οι Δράσεις της ΕΛ.Ε.Τ.Ε.Α.
Η ανάληψη δράσεων κατά του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού συνιστά βασικό στόχο της ΕΛ.Ε.Τ.Ε.Α. από ιδρύσεως της το 2018, με έμφαση στην αποτελεσματική και ολοκληρωμένη ενημέρωση της κοινωνίας για το ρόλο των ΤΕΑ και το θεσμό της Επαγγελματικής Ασφάλισης, την ανάδειξη της αποταμίευσης ως θεμέλιο για τη μακροχρόνια ευημερία των νοικοκυριών και την ευαισθητοποίηση της κοινωνίας σε θέματα ασφαλιστικού αλφαβητισμού.
Η σύναψη μνημονίων συνεργασίας με το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αναλφαβητισμού και το Ερευνητικό Εργαστήριο Κοινωνικής Διοίκησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής αλλά και η διεξαγωγή ετήσιων συνεδρίων επαγγελματικής ασφάλισης και ενημερωτικών ημερίδων αποσκοπούν στην ευαισθητοποίηση και ενδυνάμωση της κοινωνίας στην αντιμετώπιση του προβλήματος του ασφαλιστικού και συνταξιοδοτικού αναλφαβητισμού και τη διευκόλυνση της μετάβασης σε ένα ισορροπημένο κοινωνικό μοντέλο ασφάλισης με την αναγνώριση της χρησιμότητας της συμπληρωματικής κεφαλαιοποιητικής ασφάλισης (επαγγελματικής και ιδιωτικής).
Συμπεράσματα
Η απαγκίστρωση από τις χρόνιες αυτές ιδεολογικές και κοινωνικοπολιτικές αγκυλώσεις σε συνδυασμό με τη μείωση της γραφειοκρατίας και την υιοθέτηση ενός ολοκληρωμένου και σταθερού πλαισίου αναμένεται να δώσει νέα ώθηση στο θεσμό της επαγγελματικής ασφάλισης στη χώρα μας.
Στο πλαίσιο αυτό, η ανάγκη ενδυνάμωσης των δράσεων για την ευαισθητοποίηση και τη διείσδυση της επαγγελματικής ασφάλισης στη συνείδηση των πολιτών, έχει πάψει πλέον να φαντάζει ως πολυτέλεια, αλλά να θεωρείται επιτακτική για τη διατήρηση του επιπέδου διαβίωσης και ευημερίας των νοικοκυριών για την τρίτη φάση της ζωής τους, δηλαδή την εξασφάλιση της σχετικής επάρκειας του συνταξιοδοτικού εισοδήματος μέσω της συστηματικής, μακροχρόνιας αποταμίευσης και επαγγελματικής επενδυτικής διαχείρισης που παρέχουν οι συμπληρωματικές ασφαλιστικές πηγές (επαγγελματικά ταμεία).
Η καλλιέργεια και αφομοίωση της γνώσης για την αξία και το ρόλο της επαγγελματικής ασφάλισης ως πρόσθετης, συμπληρωματικής πηγής συνταξιοδοτικής προστασίας στις σύγχρονες κοινωνίες, θα πρέπει να αποτελέσουν βασικές συνιστώσες για την επιτυχή αντιμετώπιση των προκλήσεων που προκύπτουν από το δημογραφικό πρόβλημα, τον κίνδυνο μακροβιότητας και την μελλοντική, ολοένα και μειούμενη, προβλεπόμενη προστασία της κοινωνικής ασφάλισης του 1ου δημόσιου πυλώνα.
Ωστόσο, θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η ενημέρωση και εκπαίδευση σε ζητήματα ασφάλισης παρότι αναγκαία συνθήκη για την οικονομική παιδεία των πολιτών και την καλλιέργεια κουλτούρας αποταμίευσης, δυστυχώς από μόνη της δεν είναι ικανή να επιλύσει τα ζητήματα και τις προκλήσεις της επαγγελματικής ασφάλισης. Προς την κατεύθυνση αυτή, θα πρέπει να συνδράμει παράλληλα και δυναμικά η Πολιτεία με την παροχή του αναγκαίου “χώρου” μέσω στοχευμένων ενεργειών και κινήτρων – προσαρμοσμένων στις ανάγκες της ελληνικής ασφαλιστικής πραγματικότητας – για την ουσιαστική διάδοση και ανάπτυξη της επαγγελματικής ασφάλισης προς μακροπρόθεσμο όφελος της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας.
Διάγραμμα 1: Η εξέλιξη του αριθμού των ΤΕΑ στην Ελλάδα, ανά έτος ίδρυσης (2004-2022)
Πηγή: ΕΛ.Ε.Τ.Ε.Α.
Σημείωση: Το 2013 τα 4 Ταμεία Επικουρικής Ασφάλισης του 1ου Πυλώνα Κοινωνικής Ασφάλισης μετατράπηκαν αυτοδίκαια σε Ν.Π.Ι.Δ. με τη μορφή των Επαγγελματικών Ταμείων Υποχρεωτικής Επικουρικής Ασφάλισης, αφού εξαιρέθηκαν από την ένταξή τους στο Ενιαίο Ταμείο Επικουρικής Ασφάλισης (Ε.Τ.Ε.Α.) με το άρθρο 36 του Ν.4052/2012.
Διάγραμμα 2: Συνολική Αξία Ενεργητικού των ΤΕΑ κατά την περίοδο 2015-2021 (σε δισ. ευρώ)
Πηγή: Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς / Επεξεργασία ΕΛ.Ε.Τ.Ε.Α.
Διάγραμμα 3: Συνολικά Περιουσιακά Στοιχεία σε συνταξιοδοτικά σχήματα ως % του ΑΕΠ, 2021
Πηγή: OECD Pension Markets in Focus (2022) / Επεξεργασία ΕΛ.Ε.Τ.Ε.Α.
Διάγραμμα 4: Eτήσιες αποδόσεις Ελληνικών Ταμείων Επαγγελματικής Ασφάλισης (2011-2021)
Πηγή: EIOPA (2020), Τράπεζα της Ελλάδος, Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς / Επεξεργασία ΕΛ.Ε.Τ.Ε.Α.
[1]Εποπτικές Αρχές Τ.Ε.Α. – Επεξεργασία ΕΛ.Ε.Τ.ΕΑ. (βλέπε: https://eletea.com.gr/statistika/) & Τράπεζα της Ελλάδος (βλέπε www. https://www.bankofgreece.gr/statistika/mh-nomismatika-xrhmatopistwtika-idrymata/sygkentrwtikes-logistikes-katastaseis-tameiwn-epaggelmatikhs-asfalishs)
[2]https://www.oecd.org/finance/private-pensions/Pension-Markets-in-Focus-Preliminary-2021-Data-on-Pension-Funds.pdf
[3]Κεφαλαιοποιητικό σύστημα: Τρόπος χρηματοδότησης των συντάξεων όπου οι σημερινές εισφορές των ασφαλισμένων σχηματίζουν αποθεματικό το οποίο υπόκειται σε συστηματική, μακροχρόνια επενδυτική διαχείριση, η απόδοση της οποίας χρηματοδοτεί μελλοντικές συντάξεις.
*Ο Δρ. Χρήστος Π. Νούνης είναι Πρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης Ταμείων Επαγγελματικής Ασφάλισης (ΕΛ.Ε.Τ.Ε.Α.) & Πρόεδρος του Ταμείου Επαγγελματικής Ασφάλισης Υπουργείου Οικονομικών (ΤΕΑ-ΥΠΟΙΚ), Μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού.
*Άρθρο που δημοσιεύθηκε στο Τεύχος 178 του περιοδικού «Οικονομικά Χρονικά», του τριμηνιαίου επιστημονικού περιοδικού του Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδας.
